Bác Nguyễn Ngọc Thuyền, chủ vườn cò Bằng Lăng ở huyện Thốt Nốt, Cần Thơ, là người say mê gác cúm núm từ thuở nhỏ. Bác cho biết: Cách nay vài chục năm, cúm núm nhiều vô số kể. Hàng năm, khi trời vừa chuyển sang xuân, nhất là lúc bông lúa vừa ngậm sữa, khí xuân tràn về ấm áp, dòng họ nhà cúm núm bắt đầu đua nhau cất tiếng gọi tình và biểu dương sức mạnh. Con trống, con mái suốt ngày lao rao, rậm rật trong các lùm bụi, gần đầm lầy hoặc dọc theo chân đê, mé đìa, ruộng lúa, bờ ao, mương cá để bắt cặp, quầng tổ, âu yếm nhau như đôi uyên ương không rời nửa bước.
Cháu ruột của bác Thuyền là anh Nguyễn Trường Cửu cũng là một tay mê cúm núm. Mỗi lần đến nhà anh tôi có cảm giác như đang đứng trước một khu vườn đầy ắp những tiếng chim và có lúc bị hốt hồn bởi dòng âm thanh kỳ thú “hù... hù... cúm núm... cúm núm... cum... cum... cum... ọc... ọc...” vang lên nhịp nhàng, có lúc trầm hùng, có lúc vút lên cao tạo thành một điệp khúc rộn ràng và êm ái, giống như nhịp chày giã gạo khiến mọi người rộn lên một niềm vui khó tả. Anh nói: “Trời hửng sáng mà nghe tiếng cúm núm rộ lên, trong lòng nôn nao không sao chịu nổi...”.
Mùa gác cúm núm hàng năm bắt đầu từ tháng giêng đến tháng bảy âm lịch. Thời gian này lông con trống đen mượt, mồng đỏ và cất tiếng kêu vang dội khắp cánh đồng. Bác Thuyền vừa chỉ những con chim trong lồng vừa diễn tả: Cúm núm là loài chim nước, ngoài thiên nhiên chúng sống từng cặp trống mái, suốt ngày lủi thủi trong các bụi rậm, nơi ruộng lúa ken dày. Tới mùa ái ân chúng bẻ cò bông lúa hoặc cây cỏ làm tổ sơ sài rồi đẻ trứng. Mỗi năm chúng đẻ hai, ba lứa vào tháng tư, năm, sáu. Hồi còn đi học, tôi cũng thường hay ra đồng hốt trứng cúm núm, mỗi ổ 5 - 6 trứng đem về bỏ vô nồi cơm... Ngày tháng qua mau, bây giờ muốn tìm lại chút hương vị ngày xưa cũng không dễ gì!
Theo bác Thuyền, muốn gác cúm núm trước hết phải biết huấn luyện con mồi sao cho thật khôn lanh và dũng mãnh để áp đảo các đối thủ. Con cúm núm mồi lý tưởng thường có bộ lông mượt mà, mồng đỏ, lanh lợi, dạn dĩ và háo thắng, vừa thấy chim trống lạ là xòe cánh, hùng hổ và cất tiếng vang lên như một hồi còi xung trận. Muốn có một con cúm núm mồi “độc chiêu”, người nuôi phải lấy trứng từ ngoài đồng về cho gà tre ấp, sau đó mới chọn ra những con xuất sắc để thuần dưỡng trong 2 năm mới đủ kinh nghiệm và bản lĩnh để trở thành cúm núm mồi.
Tiếng kêu của con trống vừa là giọng khiêu khích vừa là khúc nhạc “dạo tình”. Thường con mồi hay bao giờ cũng có giọng đầy kiêu hãnh, chúng kêu liên tục, kêu từng tràng dài hàng mấy phút cho đến khi nào chinh phục được con mái mới chịu thôi. Cũng như chim cu, mỗi vùng đất đều có một con đầu đàn cho nên tiếng kêu của con trống ngoài tác dụng gợi tình, quyến rũ “người yêu” còn nhằm thể hiện sức mạnh của “lãnh chúa” một vùng.
Thường mỗi buổi sáng đẹp trời, con đầu đàn thường tỏ ra hưng phấn, đập cánh, nhất là khi nó phát hiện có tiếng kêu lạ báo hiệu có kẻ xâm lược lãnh thổ hoặc trong thời điểm con mái “động tình” nó lại càng sung mãn, hiên ngang rồi tìm đối thủ lao thẳng tới, ưỡn cái ức no tròn để áp đảo đối phương và kết thúc hiện tượng “khoe mẽ” bằng một hồi vũ lực. Một khi con trống bị bắt, vài ngày sau sẽ có con trống khác thay thế chức “lãnh chúa” và bắt đầu phát huy thế lực của mình.
Bác Thuyền cho biết cúm núm tuy mộc mạc, thiếu bộ lông sặc sỡ nhưng bù lại có tiếng kêu thuộc bậc thầy của các loài chim nước. Đó là tiếng kêu vừa điệu đàng thân thiết, vừa xôn xao man mác, gợi lên cả một vùng trời ký ức về tuổi thơ.
Sau một hồi trò chuyện, anh Trường Cửu dẫn chúng tôi ra các lồng nuôi cúm núm mồi, vừa giới thiệu vừa mở cửa lồng rồi búng nhẹ hai ngón tay, miệng bắt chước tiếng chim, con cúm núm từ từ bước ra đứng trên tay anh cất giọng “cúm núm... cum... cum... ọc... ọc...” ngân vang như tiếng mõ tre nhịp nhàng. Sau đó anh xách lụp dẫn tôi ra đồng tìm chỗ gác.
Cũng như gác cu và gác quốc, người gác cúm núm chỉ cần một cái lụp (bẫy sụp) và một cái lồng để nhốt con mồi. Sau khi tìm được một nơi yên tịnh, vắng vẻ anh mới đặt lụp xuống, bên cạnh là lồng cúm núm mồi. Xong mọi người lùi ra xa chừng 20 mét ngồi chờ đợi. Một lát sau, con mồi trong lồng bắt đầu cất lên tiếng kêu to, càng lúc càng hối hả với một giọng điệu đầy kiêu hãnh. Tôi hồi hộp ngồi chờ... Hình như đánh hơi được có địch thủ đâu đó, con mồi càng phấn khích, nó niểng đầu, đập cánh một lúc rồi lại tiếp tục “hù... hù... cúm núm... cúm núm...”. Lúc đầu còn chậm rãi, sau trở nên giục giã, liên hồi tạo thành một dòng nhạc xôn xao và phấn khích. Ngay lúc đó, từ trong bụi rậm không xa, chàng “thủ lĩnh” đồng xanh, vừa bắt được giọng khiêu khích liền niểng đầu lắng nghe rồi cất tiếng đáp lại bằng những tràng âm thanh ngạo nghễ “cúm núm... cum...” như báo cho kẻ lạ mặt biết rằng “có ta đây”, nhưng con trong lồng vẫn tiếp tục vang lên một cách ranh mãnh và tự đắc. Thế là sau một hồi gờm, hai bên bắt đầu trổ hết tuyệt chiêu của mình để tranh tài. Chàng “hiệp sĩ rừng xanh” tức khí trổ hết món nghề rồi vỗ cánh nhắm hướng đối phương nhào tới, xòe cánh sà lên chiếc lồng của “vị khách không mời mà đến” để thị uy. Con cúm núm mồi cũng không vừa, tuy ở trong lồng nhưng nó cũng sừng sộ, tức khí, ăn miếng trả miếng rồi xòe rộng đôi cánh như thách đố. Chàng hiệp sĩ bên ngoài tức quá không dằn được cơn thịnh nộ, định phá tan chiếc lụp để xé xác con mồi cho hả dạ nhưng vừa nhảy xuống định xông vào lồng tấn công liền đụng phải chiếc thanh gài, chiếc bẫy lập tức sụp xuống, kết thúc một đời ngang tàng bướng bỉnh.
Bác Thuyền nói tuy chim trời cá nước, ai bắt được nấy ăn nhưng đối với cúm núm, quốc và chim cu đều là những con vật thân thiết của đồng quê, chúng ta chỉ thỉnh thoảng gác một vài con để tiêu khiển và tìm thú thanh nhàn, không nên lạm sát.
Theo THÀNH HIỆP (Khoa học phổ thông)
